Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa. Grupa Bojowa Nielisz.

Zygmunt Wach. Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa. Grupa Bojowa Nielisz.
w: Okupacja Zamojszczyzny we wspomnieniach jej mieszkańców : praca zbiorowa / pod red. Reginy Smoter Grzeszkiewicz i Bogusława Garbacika.
Lublin ; Wielącza : Urząd Gminy Radecznica, 2013

Grupa bojowa Armii Krajowej w Nieliszu organizacyjnie należała do rejonu Stary Zamość.
Pierwszym komendantem rejonu był podporucznik rezerwy nauczyciel Jan Denkiewicz a następnie
od lipca 1944r ppor. rez. nauczyciel Jan Misiura. Nielisz wieś na około 300 gospodarstwach,
położona śródleśnie , na prawym brzegu rzeki Wieprz. Gmina , kościół parafialny, szkoła
podstawowa, ochotnicza straż pożarna, młyn wodny, dwa sklepy. W Nieliszu Niemcy dokonali
zbiorowego mordu na ludności już 15 listopada 1939 roku.
Zebrano wówczas na placu we wsi mężczyzn i co dziesiątego rozstrzelano. Zginęli m. in. [Jan Plizga], [Włodzimierz Bojar], [Mieczysław Jędruszczak], Józef Turek, [Franciszek Hanulak], [Józef Tomasik]  i [Aleksander Główka]. Dziś na tym miejscu znajduje się tablica pamiątkowa.

Nazwiska w nawiasach kwadratowych i wytłuszczoną czcionką występują na pomniku w Wólce Nieliskiej jako rozstrzelani tego samego dnia (15 listopada 1939 r) w Wólce Nieliskiej.
Pierwszą ofiarą na przełomie1939-1940r był sekretarz gminy i naczelnik ochotniczej straży
pożarnej Mieczysław Stankiewicz. Sam zgłosił się do Gestapo, aby ratować aresztowanego syna Ryszarda. Syna zwolniono , a ojca zatrzymano. Zginął w obozie.
Wydarzenia te miały duży wpływ na świadomość patriotyczną mieszkańców Nielisza i przyspieszyły formowanie się we wsi placówek ruchu oporu. Organizatorem i pierwszym komendantem placówki Nielisz był kierownik szkoły Edmund Mazur "Skiba" W roku 1941 został aresztowany i zginął w Auschwitz. Mazur został aresztowany podstępnie. Rzekomo w sprawach służbowych inspektor szkolny. Rode wezwał go do inspektoratu oświaty w Zamościu. Mazur nie wrócił już do domu.
Placówkę przejął pod komendę Ksawery Szarlip "Elski" szewc z zawodu. Z uwagi na uprawiany zawód miał ułatwione kontakty z ludźmi. Wywiad w placówce prowadził Jan Czerkasiuk "Okoń" nauczyciel z Nielisza. Żona Jana Czerkasiuka pracując na poczcie w Ruskich Piaskach, prowadziła podsłuch telefoniczny, wybierała spośród korespondencji anonimy, ostrzegała przed zagrożeniem, korzystając z pomocy listonoszy. Czerkasiuk zwerbował do organizacji ówczesnego dyżurnego ruchu na stacji w Ruskich Piaskach Tadeusza Kuncewicza ("Kmicic", "Wierny", "Podkowa") , który w krótkim czasie zorganizował pluton dywersyjny. A następnie sam przeszedł do komendy obwodu. W krótkim czasie" Podkowa" dał się poznać jako zdolny dowódca, a jego sława promieniowała na całą Zamojszczyznę Zorganizował i przeprowadził wiele akcji bojowych zadając Niemcom dotkliwe straty. Czerkasiuk był bardzo operatywnym członkiem organizacji - miał do pomocy m. in. Maciejewskiego i Klapczyńskiego wysiedleńców z Poznańskiego. Szczególnie przyczynił się do wzrostu szeregow nieliskiej organizacji. Organizacja składała się z ochotnikow zamieszkałych w Nieliszu. Kilku pochodziło z okolicznych wsi. Było też kilku wysiedleńców z rożnych stron Polski. Członków organizacji przybywało z każdym dniem. Do założycieli organizatorów i dowódców doszli.

Julian Antoniewski - rolnik
Walerian Szarlip - rolnik cieśla
Edward Kilarski - stolarz
Józef Świrgoń -rolnik
Zygmunt Wach - cieśla ( mój ojciec)
Leon Antoszek - rolnik kościelny
Antoni Antoszek "Łysy" woźny w gminie Nielisz
Piotr Antoszek - robotnik rolny
Bronisław Smutniak - urzędnik w gminie
Franciszek Mędziak -rolnik
Witold Derewecki - rolnik (potem przeszedł do BCh)
Jan Mazur rolnik z Nawoza
Jesionkiewicz - nauczyciel
Ksiądz Giermakowski
Józef Koczot - gajowy łowczy
Jadwiga Jesionkiewicz - nauczycielka
Jan Główka"Zryw" - do chwili jego aresztowania
Zbigniew Steller -"Żbik" - nastolatek syn Stanisława
Stanisław Steller "Gryf" urzędnik gminny
Józef Antoszek – rymarz

Nieco później organizację zasilili

Stanisław Molasa
Helena Michalak Dudek - łączniczka
Andrzej Rzymski" Korwin" podoficer rezerwy
Bronisław Szarlip - Sławek"Wicher" łącznik do komendanta obwodu w Szczebrzeszynie - w 1945 r
aresztowany przez NKWD kilkanaście lat spędził w sowieckich łagrach.
Aleksander Soboń rolnik
Wiktor Poturaj
Bronisław Kłonica
Hipolit Dziewulski - gajowy
Władysław Hejzner - gajowy
Leśniczy Kiełpsz i jego synowie Józef i Witold
Zenon Wiącek - ukończył kurs podoficerski w Bondyrzu-
Walery Rypulak - były ogniomistrz - był instruktorem w placówce
Zygmunt Sobański - instruktor uprawy tytoniu. Jego rejon pracy obejmował całą gminę, miał wiec
odpowiednie dokumenty, swobodę poruszania był dobrym kontaktem i łącznikiem
Bronisława Denkiewicz -nauczycielka - sanitariuszka, komendant służby sanitarnej.
Władysława Goch - sanitariuszka - poległa w bitwie pod Osuchami
Jan Antoniewski - rolnik
Stefan Burcon - robotnik rolny
Leon Gruszka – robotnik (w listopadzie 1944r skrytobójczo zamordowany przez nieznanych sprawców)
Kazimierz Świstowski - robotnik kolejowy
Bronisław Błaszczak

Do placówki Nielisza organizacyjnie należało kilku członków z innych wsi : Jan Trąba, Adam Gorzała, Jan Gawłowski z Ruskich Piask: Czesław Mazurek ze Stawu Ujazdowskiego, Wincenty Świstowski z Gruszki Małej , Kozieło z Ujazdowa. Niektórzy członkowie ukończyli kursy podoficerskie w lesie koło Bondyrza. Kurs trwał 6 tygodni. Kurs zaopatrywał w żywność właściciel majątku Staw Noakowski - Korzeniowski / żona i córka tez były w konspiracji. Uczestnicy kursu brali raz udział w akcji rekwizycyjnej cukru z cukrowni w Klemensowie. Organizowano także kursy w małych grupach - dwa razy w Ruskich Piaskach i raz w Nieliszu. W Nieliszu zorganizowano także kurs sanitariuszek gdzie instruktorem była Bronisława Denkiewicz.
W placówce Nielisz nie było większych bitew oprócz potyczek i akcji na obiekty niemieckie. Na początku 1941 roku przeprowadzono akcje sabotażowe. Podpalono cysternę z benzyną na stacji Ruskie Piaski. Akcję powtórzono 16 i 31 grudnia 1942 r. Spalono wieżę ciśnień, wysadzono most kolejowy na rzece Łabuńka (dowodził "Podkowa"). Zdemolowano urządzenia stacyjne, spalono gminne akta kontyngentowe. Członkowie grupy brali udział w innych akcjach organizowanych w innych rejonach co było podyktowane względami konspiracji. Brali udział w rekwizycjach , przewozili broń. Organizowali zaopatrzenie dla oddziałów "leśnych". W sierpniu 1994 r. sformowana została grupa idąca na pomoc Powstaniu Warszawskiemu. Grupa dotarła do Puław i zawróciła - gdyż powstanie upadło. Kilku członków grupy było też wydelegowanych w 1944 r. w ramach akcji "Burza" na ziemie wschodnie celem pomocy tamtejszym placówkom.

"Roots trip" - podróż do korzeni Hayai Bronshtein

Józef Niedźwiedź: Leksykon...: Ruskie Piaski "...według spisu z 1921 r.... młyn wodny należał do J. Dąbrowskiego i F.Gocha a drugi młyn dzierżawił H.Gwercman"

Na zdjęcia tego młyna zareagowała prawnuczka Hirsha Gwercmana - Haya Bronshtein z Izraela :
"hi
this photo excited me/ the origion of my mother's family is from ruskie piaski
my grand grandfather was director of a mlyn in ruskie piaski /

you can see more details in my album haya- yelena - from israel"

w tłumaczeniu : Cześć, to zdjęcie podekscytowało mnie / rodzina mojej matki pochodzi z Ruskich Piask/ mój pradziadek był dyrektorem młyna w Ruskich Piaskach/ więcej szczegółów można zobaczyć w moim albumie.
Haya - Yelena - z Izraela.
Haya w lipcu 2008 roku odbyła podróż do Ruskich Piask śladem korzeni sięgających  do pradziadków zarządzających młynem. Dwa zdjęcia tej podróży zamieściła w swoim albumie wraz z pamiątkowymi zdjęciami jej rodziny.

Hirsh David Gwercman młynarz

Haya Raysman [Gwercmanowa]

Hirsh Gwercman i Haya i ich wnuczka Sara - Sofia - urodziła się w 1919 roku, uczyła się prawdopodobnie  w szkole powszechnej w Ruskich Piaskach

Stempel firmowy młyna na druku

Dziadek Hayai Haim Gwercman

"Podróż do korzeni" z Izraela do Ruskich Piask, miejsca pochodzenia rodziny matki Hayai.

Haya (Lena) Bronshtein z Izraela i Ewa Kmita z Polski w Ruskich Piaskach

 

Pomnik w Wólce Nieliskiej

Wólka Nieliska, las, 400 metrów od szosy.

"Mieszkańcy Wólki Nieliskiej rozstrzelani w dniu 15 listopada 1939 r.
Plizga Jan, lat 36
Bojar Włodzimierz, lat 35
Jędruszczak Mieczysław, lat 32
Tomasik Józef, lat 30
Hanulak Franciszek, lat 29
Głuwka Aleksander, lat 19
Maślona Józef, lat 18
W hołdzie pomordowanym przez hitlerowców mieszkańcy Wólki Nieliskiej 1966."
Za co rozstrzelani ci mieszkańcy i w jakich okolicznościach, proszę o podzielenie się wiadomościami na ten temat.
Źródła mówią też o rozstrzelanych 17 osobach, mieszkańców wsi Wólka Nieliska w odwecie za akcję na stację i most kolejowy w noc sylwestrową 31 grudnia 1942 r.  Listy tych mieszkańców nie znamy ani miejsca mogiły.
Zapytajcie dziadków, pradziadków i podzielcie się tym co powiedzą w komentarzach.

Zdjęcia związane z gminą Nielisz i Galerią Przeszłości w publikacjach ksiażkowych

W kwietniu tego roku biblioteka zakupiła  2 książki związane z historią naszej gminy.
1. Elżbieta Piskorz-Branekova: Strój zamojski. Wrocław, 2013 nr inwentarzowy 27338.
zamieszczono tam 3 zdjęcia pochodzące ze zbiorów prywatnych Ireny Kępińskiej, które prezentujemy w naszej Galerii Przeszłości.

 

 Poświęcenie pól  we wsi Nielisz 4 czerwca 1923 roku

 

Orkiestra i chór parafii Nielisz, które prowadzone były przez organistę Leonarda Kępińskiego. Pośrodku grupy ks. Wojciech Telatycki, obok niego Leonard Kępiński, ok. 1910 rok.

Oto co pisze Elżbieta Piskorz-Branekova  na temat naszej gminy:

"...

Wśród zdjęć opublikowanych w „Ziemi”, pięć zasługuje na specjalną uwagę ze względu na ich autora ks. Stanisława Samorka. Pokazują one wieśniaków z Chłopkowi, Gaju, Gorajca, Goraju i Zabuża. Duchowny ten był zapalonym fotografem i stałym korespondentem czasopism ludoznawczych oraz krajoznawczych, żył w latach  1897 – 1966. Pracował w parafiach interesującego nas regionu, a od 1919 r. sprawował funkcję proboszcza parafii pod wezwaniem św. Wojciecha we wsi Nielisz leżącej w powiecie zamojskim. Co ciekawe i ważne  nie był on w Nieliszu jedyną osobą z zacięciem społecznikowskim i zajmującą się fotografowaniem. Świadczy o tym kolekcja fotografii, zachowanych do dziś w rękach prywatnych. Najstarsze z nich pochodzą z 1910 r. Pokazują one życie wiejskiej gromady i są fotoreporterską relacją z wydarzeń w serze zarówno duchowej jak i świeckiej. Potwierdzają one również fakt działania różnych organizacji, między innymi straży pożarnej oraz orkiestry i chóru. Jego dyrygentem był miejscowy organista Leonard Kepiński, który był także zapalonym  i czynnie praktykującym fotografem.

            Kolejny bardzo interesujący zbiór fotografii z interesującego nas obszaru, powstały w zbliżonym okresie, został wykonany przez Zofię Malczewską.[...]

Zofia Malczewska pochodziła z rodziny ziemiańskiej, żyła w latach  1877 – 1950. Urodziła się w majątku Iłowiec lezącym w gminie Skierbieszów. Skomplikowana sytuacja rodzinna i majątkowa spowodowała, że jej losy związane były z wieloma miejscowościami. Były to: położony w pow. zamojskim wymieniony już Iłowiec, gmina i parafia Skierbieszów, Kornelówka, gmina i parafia Sitno, Sitaniec, gmina Zamość, parafia Sitaniec, Sitno, gmina i parafia Sitno, Staw Noakowski, gmina i parafia Nielisz. [...]

 W działaniach Zofii Malczewskiej wyraźna jest też tendencja do aranżowania ujęć zgodnych z chłopomańskimi ideami modernistycznego ruchu Młodej Polski. Sama autorka lub bliskie jej osoby przebierają się do portretów w pseudoludowe stroje. 

2.  Piotr Szczurek: Złota księga czynów społecznych na XX-lecie Polski Rzeczypospolitej Ludowej 1944 - 1964 gmin Radecznica, Sułów i Nielisz. Zamość, 2015 - Nry inw.  27313 - 27316

Piotr Szczurek opisuje czyny społeczne w poszczególnych miejscowościach trzech gmin, wybrałem najistotniejsze  w gminie Nielisz:

Nielisz

W latach 1947 -49  wybudowano nowy budynek szkolny ogólnej wartości 1.200.000, w tym czyny obliczono na sumę 500.000 zł, reszta z dotacji Gromadzkiej Rady Narodowej

Ochotnicza Straż Pożarna zakupiła komplet instrumentów dętych dla orkiestry strażackiej na sumę 16.000 zł. Kwota ta została uzyskana z organizowanych loterii fantowych i imprez artystycznych OSP ( w domyśle: zabawy taneczne)

Gruszka Mała cz. I

W roku  1961 rozpoczęto budowę remizy dla miejscowej OSP w czynie społecznym.

Gruszka Mała cz. II

W latach 1955 – 60 mieszkańcy wsi wybudowali czynem społecznym remizę dla miejscowej OSP o wartości 60.000 zł.

Nawóz

W latach  1947 – 48 wybudowano szkołę wyłącznie czynem społecznym o wartości 130.000 zł

Ruskie Piaski

W latach 1955 – 56 wybudowano nowy budynek szkolny kosztem 1.200.000, w tym z czynów społecznych  na ok. 400.000 zł

W roku 1957  powołano Komitet Budowy Domu Ludowego. Zalano fundamenty, zakupiono i zwieziono komplet materiałów na wymienioną budowę ogólnej wartości około 120.000 zł. Dotacja państwa wynosiła 25.000 zł, pozostała kwota to czyny społeczne.

Ciekawostka – Z inicjatywy KGW zakupiono z funduszy społecznych pralkę elektryczną i sprzęt gospodarstwa domowego. Do świetlicy szkolnej zakupiono w roku 1963 telewizor z funduszów społecznych wsi. Kierownikiem szkoły był wówczas Mieczysław Tarnowski.

W roku 1959 w czasie przeprowadzonej elektryfikacji wsi wszystkie prace, jak: zwózka materiałów, przygotowanie dołów i inne zostały wykonane czynem społecznym.

Krzak

Zakupiono z funduszy społecznych plac pod budowę nowej szkoły, której budowa rozpoczęła się  w 1965 r.

Złojec

W latach 1951 – 52 wybudowano remizę strażacką

W latach 1959 – 63 został wybudowany i oddany do użytku budynek szkolny

Ciekawostka – z funduszy  społecznych zakupiono do świetlicy wiejskiej aparat radiowy za 900 zł

Piotr Szczurek w swojej książce zamieścił zdjęcie z Cyfrowych Zbiorów Fotograficznych Archiwum w Zamościu - Pierwszomajowy czyn społeczny w gminie Nielisz, lata pięćdziesiąte. Zdjęcie pokazywałem na fan page'u Galerii na facebooku, występuje również w innym poście na blogu Galerii.